KOŚCIÓŁ P.W. NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA W LEGNICY
kliknij wybrany witraż
PLAN WITRAŻY
Ukrzyżowanie jako konsekwencja Bożego planu ekonomii zbawienia człowieka jest najbardziej znanym i najczęstszym motywem podejmowanym przez twórców dzieł sztuki.
Pojawiający się wielokrotnie na przestrzeni wieków istnienia chrześcijaństwa, temat Vir Dolorum, wciąż powraca w kreowanej sztuce kościelnej. Wizerunek Zbawiciela jawi się nam jako odpowiednik plastycznych ujęć postaci upokorzonego Chrystusa – Imago Pietatis1 oraz Ukrzyżowanego na drzewie hańby, które staje się crux gloriae. Jest to Król niebios2 z: wczesnochrześcijańskich mozaik, mistycznych krucyfiksów, ikon, obrazów - malowideł ściennych i tablicowych oraz sztalugowych, witraży, rzeźby, iluminacji ksiąg liturgicznych, precjozów związanych ze sprawowanymi nabożeństwami i urzędami w Kościele, pieczęciami, architekturą i innymi sferami życia religijno – społecznego3 - umęczony lecz żywy i tryumfujący, niepodległy śmierci Chrystus Pan. Przekazy o ukrzyżowaniu Chrystusa (np. w Ap 11,8)4 wskazują na symbol drzewa krzyża, przez które człowiek w perspektywie może osiągnąć zbawienie, a w konsekwencji zamieszkać w Świętym Mieście, gdzie w centrum znajduje się inne drzewo - drzewo życia.
W tym witrażu Chrystus przedstawiony został w transcendentnym wymiarze odkupienia ludzkości i świata. Realistyczne przedstawienie postaci oraz detali wprowadza nastrój smutku i zadumy. Rozpięte ramiona wraz z korpusem przybitego Jezusa sprawiają wrażenie wybitych kości ramion i deformacji ciała, stawów, ugiętych w kolanach nóg. Wywyższony na krzyżu Mesjasz dokonał agonii, dzieła odkupienia, co sugeruje opadła na piersiach głowa w cierniowej koronie5, a przede wszystkim otwarty bok przebity włócznią Longinusa6, którego grot dotyka Chrystusowej rany. Z niej wypływa „wstęga” zbawczej krwi. Umęczone Boskie Ciało Chrystusa jest przytwierdzone trzema gwoździami do drzewa krzyża, zgodnie z rzymskim zwyczajem wykonywania tej kary śmierci7. Nagość Jezusa okrywa białe drapowane perizonium8. Ukrzyżowanego Mesjasza otacza boska mandorla, stylizowana na kształt serca, czego dowodzi jej karminowa barwa. W chwili śmierci mandorla zapada się z elipsowatego kształtu w górnej części nadając jej kształt serca. Również Krzyż dokonuje transformacji, z drzewa hańby zamienia się w drzewo światła – światła życia wiecznego. Ponad ramionami krzyża, w górnych kwaterach okna przedstawiono symbole: słońca – po prawej stronie i księżyca – po lewej stronie ukrzyżowanego Mesjasza. Personifikacja Słońca była ukazywana z reguły po prawej stronie krzyża jako męska postać o smutnej twarzy, najczęściej z promienistym nimbem wokół głowy. W ręce zazwyczaj trzymała chustę, która ocierała łzy. Zazwyczaj z lewej strony krzyża umieszczano uosobienie księżyca, którego personifikację stanowiła postać kobieca z reguły o zawoalowanej twarzy, z sierpem księżyca nad głową i malowana przygaszoną paletą barw. Na ambiwalentność znaczeń zwraca uwagę S. Kobielus, albowiem księżyc był symbolem przejścia ze śmierci do życia i życia w śmierć9. W Biblii księżycbył także symbolem niestałości (por. Syr 27,12), a ze względu na zmienność w tradycji judaistycznej charakteryzował naród żydowski. W średniowieczu w sposób jednoznaczny odnoszono symbolikę Słońca do Chrystusa, jako Słońca Sprawiedliwości i blaskiem niezmiennego Bóstwa oraz księżyca do obecnego Kościoła, który doświadcza ułomności życia.10
Przedstawiony temat śmierci Jezusa na krzyżu nawiązuje w swojej wymowie do symboliki wczesnochrześcijańskiej, w której ważniejsze było eksponowanie triumfu i gloryfikacji Chrystusa – zwycięstwa nad śmiercią, niż Jego poniżenia na krzyżu11. Ponadto sama postać Jezusa, podobnie jak krzyż, wskazuje cztery kierunki świata, a jego umieszczenie na Golgocie symbolizuje środek wszechświata, który zostaje wybawiony przez ofiarną śmierć Zbawiciela. W tym kontekście metaforą wszechświata jest także słońce i księżyc umieszczane po bokach krzyża, tak jak w górnych kwaterach okna kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa12.
Krzyż staje się wyjątkowym miejscem teologicznym, w którym ukazuje się Boża chwała i miłość, ponieważ oddając swoje życie Jezus objawia nieskończoną miłość Ojca13. Na banderoli w dolnej części okna umieszczona dwa wezwania adekwatne do symbolicznej treści witraża: „Serce Jezusa, aż do śmierci posłuszne…, Serce Jezusa, włócznią przebite”.
1T. Dobrzeniecki, Wybrane zagadnienia ikonografii pasyjnej, s.148. Tenże, Imago Pietatis – jej treść i funkcja, w: Funkcja dzieła sztuki. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Szczecin listopad 1970, red. E. Studniarkowa, Warszawa 1972, s.73-92, tam też obszerna literatura przedmiotu.
2J. Smosarski, Męka pańska w polskiej literaturze średniowiecznej, w: Męka Chrystusa, s.95-101.
3 Por. J. J. Kopeć, Nurt pasyjny w średniowiecznej religijności polskiej, w: Męka Chrystusa, s.38-60, tam też wykaz literatury przedmiotu.
4 A. Jankowski, Apokalipsa św. Jana, s.114. Apokalipsa akcentując ekspiacyjną ofiarę Baranka - Syna Człowieczego podkreśla fakt Jego męczeńskiej śmierci na krzyżu: „ I zwłoki ich będą leżeć na placu miasta wielkiego ... gdzie i Pan ich został ukrzyżowany - kai. to. ptw/ma auvtw/n evpi. th/j platei,aj th/j po,lewj th/j mega,lhj ... o[pou kai. o` ku,rioj auvtw/n evstaurw,qh ” - (Et corpora eorum in plateis civitatis magnae quae vocatur spiritaliter Sodoma et Aegyptus ubi et Dominus eorum crucifixus est) - (Ap 11,8).
5 W latach 726 – 843, czyli od czasów ikonoklazmu w bizantyjskich scenach ukrzyżowania na znak podwójnej natury Chrystusa, a przede wszystkim w związku z Jego człowieczeństwem zostaje podkreślona śmierć Chrystusa, która w plastycznym wyrazie przedstawiano poprzez opuszczenie głowy, zamknięte powieki, ponieważ cierpiał On i umierał jak człowiek, dlatego może być przedstawiony i czczony jako człowiek. J. Seibert, Leksykon sztuki, s.339-340. Z inicjatywy cesarzowej Ireny zostało opanowane obrazobójstwo, które w cesarstwie bizantyjskim wybuchło za Leona III w 726 r. Na II Soborze Nicejskim w 787 r., została uroczyście ogłoszona nauka Kościoła o obrazach. I. Bokowa (red.), Breviarium Fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 2007, s. 118-120. Por. VII Sobór Powszechny, Nicejski II (787) w: Breviarium Fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, oprac. S. Głowa, I. Bieda, Poznań 1988, s. 523.
6 Według legendy spływająca krew Zbawiciela leczy chore oczy Longinusa. J. Seibert, Leksykon sztuki, s.339-340. Odnośnie postaci Longina szerzej m.in. Z. Kliś, Pasja, s. 200-201.
7 Por. Krzyżowanie w Piśmie Świętym i u Rzymian S. Kobielus, Krzyż Chrystusa, s.17-23.
8 Perizonium – drapowana opaska biodrowa ukrzyżowanego Chrystusa. W sztuce romańskiej posiada sztywne pionowe fałdy związane węzłem z przodu, sięgającą od pasa do kolan, natomiast w epoce gotyku stała się krótsza o bogato i fantazyjnie drapowanych fałdach, węzeł przesunięto na bok. Od XVII w. wąskie perizonium przytrzymywał często sznur okalający biodra. K. Kubalska – Sulkiewicz, M. Bielska-Łach, A. Manteuffel-Szarota, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2005, s.308. Niejednokrotnie skazani przestępcy bywali rozbierani, żeby ukazać utratę ich pozycji społecznej. W. Hoffsümmer, Leksykon dawnych, s.61 Ponadto należy mieć na uwadze fakt, że rzymski zwyczaj nakazywał krzyżować skazańców całkowicie odartych z szat, które przechodziły na własność egzekutorów wyroku. W Palestynie w związku z przekonaniami religijnymi odstąpiono od całkowitego obnażenia i krzyżowano ofiary ubrane w przepaskę biodrową. Por. S. Przepierski, Analiza semiotyczna symbolicznej funkcji krzyża, STV 38 (1999) nr 2, s.59-83.
9 Księżyc był także symbolem rytmów biologicznych, np. przypływy i odpływy wody, wpływ na urodzaje. W nim także czystość wiązała się z płodnością, co metaforycznie odnoszono do dziewictwa i macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny S. Kobielus, Krzyż Chrystusa, s.83
10 Por. komentarz Honoriusza z Autun. Natomiast w odniesieniu do zmienności i symboliki Księżyca, to Adam był pierwszy, który błądził, Kain zaś został uznany za tułacza (Rdz 4,14), a naród żydowski wędrując przez pustynię do ziemi Kanaan stale zmieniał swą drogę i miejsce pobytu. Komentując sześć dni stworzenia, Teofil z Antiochii twierdził, że stworzone przez Boga światła: Słońce i Księżyc, są znakami wielkiej tajemnicy, Słońce jest obrazem Boga, a Księżyc zaś wizerunkiem człowieka. Jeśli przenieść te znaczenia na obraz ukrzyżowania Jezusa, Słońce potwierdzało deitas – Bóstwo Chrystusa, Księżyc natomiast przywoływał Jego humanitas – człowieczeństwo. W mistycznej hierarchii kosmosu Księżyc postrzegany był jako siostra i oblubienica Słońca, w tym samym zresztą sensie, jak cała Natura. Tamże, s.84.
11 W epoce narodzin sztuki wczesnochrześcijańskiej, ukrzyżowanie było karą śmierci przeznaczoną dla największych zbrodniarzy. J. Seibert, Leksykon sztuki, s.338-343.
12 W ikonografii rozmieszczano słońce – po prawej stronie, a księżyc – po lewej stronie ukrzyżowanego Mesjasza. W Nowym Przymierzu rozpięte na Krzyżu w czterech kierunkach ramiona Chrystusa wytyczały granice Kosmosu, w ten sposób Krzyż stawał się znakiem oddziaływania śmierci Chrystusa na wszystkie strony świata. Ponadto np. dla św. Augustyna, szerokość, długość, wysokość i głębokość to był sam Krzyż. S.Kobielus, Geometria Krzyża – sumieniem Kosmosu, Com 5 (83) 1994, s.113 -128.
13 Krzyż wyrażony jako chwała L. Devilliers, Jan, opowieść w dwóch odsłonach, w: Biblia i jej kultura. Jezus i Nowy Testament, red. M. Quesnel, P.Gruson, tłum. J. Domańska-Gruszka, A. Loba, P. Tomczak, Ząbki 2008, s.405.