KOŚCIÓŁ P.W. NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA W LEGNICY
kliknij wybrany witraż
PLAN WITRAŻY
Pełen wyrazu artystycznego oraz symboliki chrześcijańskiej witraż prezentuje stylizowaną personifikacja Trójcy Świętej1. Zgodnie z przyjętym ikonograficznym kanonem górna część kompozycji zarezerwowana jest dla Boga Ojca, a dolna przeznaczona jest dla drugiej Osoby Boskiej, czyli dla Syna. Pomiędzy Ojcem, a Synem rozmieszczono postać białej gołębicy – obraz Trzeciej Osoby Boskiej - Ducha Świętego. Nawiązując do tego tematu nasuwa się skojarzenie odnoszące się do przedstawiania Trójcy Świętej, jakie Tradycja Kościoła kreowała zwłaszcza w średniowiecznej sztuce kościelnej, a mianowicie w obrazach Maiestas Domini, czyli Tronu Łaski2. Lecz pewne analogie również można odnaleźć w przedstawieniach Sądu Ostatecznego, gdzie Chrystus Pantokrator zasiada na tronie z tęczy otoczony mandorlą3, jako Sprawiedliwy Sędzia. Osobę Boga Ojca reprezentuje wpisane w trójkąt równoboczny4 niebieskie otwarte oko ukazujące również źrenicę5, które jest symbolem wszechwiedzy, a także sprawiedliwości Boga6. W Biblii często wymieniane jest oko Boga, zawsze czujne i troskliwie spogląda na dobrych i złych ludzi.7
W układzie horyzontalnym poniżej Boga Ojca umieszczono trzecią Osobę Trójcy Świętej – Ducha Świętego w postaci białej gołębicy. Jest to pełny ekspresji i dynamiki analogiczny układ obrazu, jak w witrażu zwiastowania, czyli zstępujący od Ojca - Duch Święty. Natomiast trzecia postać szklanego obrazu, to Chrystus przedstawiony jako zasiadający na tronie8 król9 (por. Ap 1,5) ubrany w purpurową10 królewską szatę, dzierżący insygnia władzy królewskiej, czyli koroną11 na głowie i jabłko władzy w lewej ręce, które symbolizuje kulę ziemską i panowanie nad światem12. Niewątpliwie inspiracją mógł być fragment Apokalipsy św. Jana „A oto w niebie stał tron i na tronie ktoś zasiadał. A Zasiadający był podobny z wyglądu do jaspisu i do krwawnika, a tęcza dokoła tronu podobna z wyglądu do szmaragdu” (Ap 4,2-3). Draperia szat rozkłada się wzdłuż kolan, zakrywając jednocześnie tron. Zastosowana kolorystyka w tonacjach złota – żółci i czerwieni tła odbiega od ogólnej konwencji prezentowania postaci Chrystusa Władcy.13 Wizerunek Chrystusa umieszczono w owalnej mandorli, w otoczeniu barw: żółci czyli jaspisu14, zieleni czyli szmaragdu15 oraz z wypełnieniem czerwieni, czyli krwawnika.16 Mandorla - vesica piscis otaczająca triumfującego Władcę przybiera stylizowany kształt serca tworząc swoistą aureolę świętości postaci17. Ponadto Chrystus Król jest także kapłanem, na co wskazuje również zawieszony na piersiach pektorał18 z symbolem gorejącego serca. Podniesiona prawa ręka, ugięta w łokciu oraz charakterystycznie ułożona dłoń z symbolicznym gestem Pantokratora wskazuje na znak błogosławieństwa. Zarysy twarzy Władcy uwydatniają: wyrazisty kształt oczu, broda połączona z wąsami oraz rozwiane włosy, co świadczy o dynamizmie sceny. Postać Tronującego Sędziego i Władcy skupia w sobie ideę triumfu19. Jego głowę otacza aureola, co wiąże się z apokaliptyczną aklamacją a[gioj a[gioj a[gioj ku,rioj o` qeo.j o` pantokra,twr [Święty, Święty, Święty Pan Bóg Wszechmogący] (Ap 4,8).20 Należy zaznaczyć, że Bóg w Apokalipsie jest nazywany różnymi określeniami: Pan, Bóg Wszechmogący21 Święty22 Sprawiedliwy23 Żyjący24Zasiadający [na tronie].25 Władca całej historii, ukazany jest jako Zasiadający na tronie26 o` kaqh.menoõ : „I rzekł Zasiadający na tronie «Oto czynię wszystko nowe»” (Ap 21,5). Tron i Ten, który na nim zasiada stanowi symbol władzy sądowniczej.27 Frontalność, przenikająca się wzajemnie statyka i dynamizm potęgowany personifikacją Ducha Świętego, jak również umieszczenie na jednej osi głowy Boga Ojca, Gołębicy, ciała Chrystusa i krzyża, stanowiących ten sam byt, eksponuje cechę współwieczności (coaeternitas) osób Boskich. I podobnie jak w witrażu cnót, gdzie dominującą postacią jest Dobry Pasterz z wyeksponowanym sercem, tak i w tym obrazie Chrystusa z pektorałem na którym widnieje gorejące serce, nie znajduje się analogi w symbolice i sztuce kościelnej do takiego prezentowania motywu miłosierdzia Bożego. Analogicznie układ witraża zamyka wstęga z wezwaniami litanii: „Serce Jezusa, królu i zjednoczenie serc wszystkich, ... Serce Jezusa, w którym są wszystkie skarby mądrości i umiejętności, … Serce Jezusa, w którym mieszka cała pełnia Bóstwa, .... Serce Jezusa, w którym sobie Ojciec bardzo upodobał”.
1 Dogmat o Trójcy Świętej został ogłoszony w 325 r. na Soborze Nicejskim. Por. KKK, 193-195; Kompendium Katechizmu kościoła Katolickiego, tłum. R. Murawski, J. Nowak, Kielce 2005, s.33. Ikonografia Trójcy Świętej jest bardzo bogata. W X w., kiedy zabroniono antropomorficznego przedstawienia Ducha Św., do ikonografii boskiej triady dołączony został motyw gołębicy. Zgodnie z chrześcijańskim dogmatem wiary, jeden Bóg istnieje w trzech osobach – Ojca (moc), Syna (mądrość) i Ducha Świętego (miłość). M. Battistini, Symbole i alegorie, tłum. K. Dyjas, Warszawa 2006, s.120-123.
2 w Tronie łaski uczestniczą: Bóg Ojciec, Chrystus - mocą swojej krwi zmywający grzech ludzkości oraz Duch Święty, jako nieodłączna trzecia osoba Trójcy Świętej. Rozpatrując tę symbolikę pod kątem dogmatyki katolickiej, obraz uwzględnia podstawowe elementy prawdy o Trójcy Świętej. Jedność uzewnętrznia jeden wspólny władczy tron i korona, chociaż spoczywa na głowie Boga Ojca, staje się udziałem Trzech Osób Boskich. Osoby Trójcy Świętej od XIV w. posiadają atrybuty jednostkowe: Bóg Ojciec – kulę ziemską i koronę, Syn Boży – krzyż i ślady stygmatów, Duch Święty – gołębicę i księgę lub przyjmuje postać anioła. Trynitarne przedstawienie utrzymuje się do XVIII w. W 381 r. na Soborze Konstantynopolitańskim I ustanowiono dogmat o bóstwie Ducha Świętego, odtąd przedstawianego razem z Bogiem Ojcem i Chrystusem. Od X w. pojawiają się wyobrażenia Trójcy Świętej jako trzech identycznych lub bardzo podobnych postaci ludzkich, a w 1215 r. Sobór Lateraneński IV przypieczętował trynitarność przedstawień Trójcy Świętej. Opinia W. Smolenia w: J. Głód-Jędrzejczak, Zagadnienia ikonograficzne Tronu Łaski na przykładzie obrazu Trójcy Świętej z Dębna, LS 6 (2000) nr 1, s.107-115. Por. T. Dobrzeniecki, U źródeł przedstawień „Tron Łaski” i „Pietas Domini”, RMNW 15 (1971); J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420-1470, Warszawa 1975; M. Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk. Renesans. Wczesny manieryzm, Warszawa 1961. Trzykrotnie święty jest Bóg w wizji św. Jana: „Święty, Święty, Święty Pan, Bóg Wszechwładca, Który był i Który jest, i Który przychodzi - a[gioj a[gioj a[gioj ku,rioj o` qeo.j o` pantokra,twr( o` h=n kai. o` w'n kai. o` evrco,menojÅ” (Ap 4,8b). W rezultacie a[gioj w Nowym Testamencie mówi o potędze i chwale Boga. Ponadto wyraża szereg Jego cech moralnych takich, jak: doskonałość, która polega na posiadaniu cnót, miłość, sprawiedliwość w sądach i opozycję do grzechu. J. Czerski, Idea świętości Boga w słownictwie Nowego Testamentu, RTK 14 (1967) z.1, s.65-80. Por. J. Bonsirven, L’Apocalypse, Paris 1951, s.136.
3 Zwłaszcza bogata chrystologia Apokalipsy św. Jana obraca się wokół dwóch zasadniczych tematów: Chrystusa Zbawcy i Mesjasza oraz Chrystusa Sędziego, który jako Sługa Pański i Syn Człowieczy oświeca i sądzi narody. Chrystus jest przedstawiony jako król mesjański i eschatologiczny. On jest królem i kapłanem. Autor Apokalipsy przedstawia w dwojaki sposób połączenie funkcji królewskiej i kapłańskiej w Chrystusie. W wizji inauguracyjnej Syna Człowieczego Jezus ukazuje się odziany w szatę Kapłańską (podere – tunika arcykapłańska), a więc Chrystus jest królem i kapłanem Ap 1,13 por. Wj 28,4. J. Paściak, Biblijny obraz Chrystusa Króla, RBL 3 (1972), s.168-189. Ta sama Apokalipsa przedstawia Boga również jako Stworzyciela, Pana wszystkiego i wszechmocnego. W Objawieniu św. Jana dominuje wielkość i majestat Boga, który ukazany jest jako panujący władca, (Ap 11,17; 19,6) i Sędzia (Ap 18,8.20): Jan mówi także o sprawiedliwości (Ap 15.3; 16,5.7) o mocy (Ap 7,12; 18,8), a także o gniewie Boga i jego skutkach (Ap 14.10. 19; 15,1.7; 16,1; 19.15). W charakterystycznej dla Apokalipsy scenie adoracji (Ap 4,1-11) Jan przedstawił Boga siedzącego na tronie w otoczeniu 24 starców, 7 duchów, 4 zwierząt i aniołów. Częścią składową adoracji jest aklamacja podkreślająca, podobnie jak wizja Izajasza, świętość Boga (4,8; por. 3,7; 15.4; 16,5; Iz 6,3), Jego władzę nad całym światem oraz wieczne istnienie. F. Gryglewicz, Bóg w Nowym Testamencie, w: EK t.2, Lublin 1989, k.916-917. Por.J. Comblin, Cristo en et Apocalipsis, Barcelona 1968.
4 Trójkąt równoboczny przedstawia także Trójcę Św. , a trójkątna aureola zarezerwowana jest dla pierwszej Osoby - Boga Ojca. M. Feuillet, Leksykon symboli , s.144. Trójkąt to także geometryczny obraz trójni, a w symbolice liczb odpowiada trzem. W Sym symbolicznym sensie jawi się również jako emblemat Trójcy. J.E. Cirlot, Słownik symboli, s.425.
5 Źrenica, jako coś delikatnego, wrażliwego jest biblijnym symbolem tych, którzy są szczególnie drodzy Bogu, których pragnie otaczać troską (por. Ps 17,8; Pwt 32,10; Za 2,12). Ponadto w przypadku Jezusa wyobrażają one Boską naturę, a w przypadku anioła – naturę przepełnioną Bogiem. D. Forstner, Świat symboliki, s.347-349.
6 W epoce humanizmu pojedyncze oko było symbolem Boga i miało wyrażać m.in. czujność. Dopiero po reformacji pojawia się trójkąt z promieniującym okiem, jako symbolem Trójcy Św. oraz jej wszechobecności i wszechwładzy. Jest szczególnie ulubionym motywem w XVIII w. Znajduje się ono zazwyczaj nad nastawami ołtarzy albo nad ambonami, sklepieniami lub nad oknami kościołów. M. Lurker, Słownik obrazów, s.152-153. Por. D. Forstner, Świat symboliki, s.349.
7 Oko z wychodzącymi od niego promieniami ukazywane jest od XVII wieku w trójkącie symbolizującym Trójcę Świętą. J. Seibert, Leksykon sztuki chrześcijańskiej, s. 233.
8 Symbol najwyższego autorytetu władzy. Królowanie Boga nad światem: „Niebiosa są moim tronem, a ziemia podnóżkiem nóg moich” (Iz 66,1; por. Dz 7,49). J. Baldock, Symbolika chrześcijańska, s.140;
9 Bóg jest „Królem królów”. Król jako najwyższy władca w swoim królestwie, jest symbolem władzy duchowej i doczesnej. Tamże, s.118.
10 Por. przypis nr 71 niniejszego artykułu.
11 Postać Chrystusa jako Władcy Świata podkreśla korona. W chrześcijańskiej ikonografii korona jest symbolem godności królewskich Chrystusa, a także Maryi oraz znakiem zwycięstwa. K. Cichoń, A. Kuczyńska, Korona, w: EK t.9, Lublin 2002, k.867-871. W apokalipsie korona występuje jako wieniec ste,fanon w sensie nagrody np. Ap 2,10; 3,11. Ponadto składanie koron przed tronem Boga przez 24 starców jest symbolem uznania władzy, wynikającej z faktu stworzenia wszystkiego, co istnieje (por. Ap 4,10-11; Ap10,6; 14,7). Por. F. Gryglewicz, Bóg w Nowym Testamencie, s. 916-917.
12 W starożytności na kuli jabłka był znak Nike – bogini zwycięstwa, natomiast u władców chrześcijańskich krzyż. W. Hoffsümmer, Leksykon dawnych, s.35.
13 Zazwyczaj przedstawiano postać Boga i Chrystusa w białej tunice w czerwonym płaszczu.
14 Jaspis jest symbolem wiary, Chrystusa i życia wiecznego. Jest to krzemionkowa, drobnoziarnista zbita skała osadowa. Barwa jaspisów jest zmienna o ciekawych i ciągłe zmieniających się deseniach. Dominują odcienie: czerwone, żółte, brązowe, czarne lub zielone i to w ciekawych, wzajemnych kompozycjach. Tekstura tej skały bywa bezładna lub warstwowa, wstęgowa. Mistycy dopatrywali się w tych kamieniach obrazu ziemi zroszonej krwią Chrystusa, a także kojarzono z krwią wypływająca z ran. W Biblii występuje 7 razy (3 razy w Starym Testamencie – Wj 28,20; 39,13 i Ez 28,13, 4 w Nowym Testamencie, w Apokalipsie – Ap 4,3; 21,9-11; 21,18; 21,19) i jest np. w Apokalipsie św. Jana pierwszą warstwą fundamentu Niebiańskiego Jeruzalem (por. Ap 21,19). W. Heflik, A. Mrozek, L. Natkaniec – Nowak, B. Szczepanowicz, Atlas biblijnych kamieni szlachetnych i ozdobnych. Pochodzenie, miejsce w Biblii i symbolika, Kraków 2005, s.59-61; Por. K. Karen, Kamienie życia czyli w magicznym kręgu klejnotów, Warszawa 1991; S. Kobielus, Niebiańska Jerozolima od sacrum miejsca do sacrum modelu, Ząbki 2004.
15 Szmaragd to symbol czystości, nieśmiertelności, wiary i nadziei, Bożej łaski i miłosierdzia. Jest przezroczystą zieloną odmianą berylu o szklistym połysku. W. Heflik, A. Mrozek, L. Natkaniec – Nowak, B. Szczepanowicz, Atlas biblijnych kamieni, s.95-99.
16 Krwawnik (hematyt) jest symbolem ofiarnej, cichej i pełnej oddania miłości. Hematyt (grec. ai-ma - krew) barwi wodę na kolor ciemnoczerwony. To minerał z układu trygonalnego, tworzący kryształy o pokroju tabliczkowym. Krwawnik to czerwono zabarwiona odmiana hematytu, przypuszczalnie związana z krwistoczerwoną rysą tego materiału. Był symbolem krwi Chrystusa wylanej na krzyżu za grzechy nasze i całego świata. W Nowym Testamencie w Apokalipsie jest wymieniany grecki termin „sardion”, tłumaczony na język polski jako krwawnik (por. Ap 4,3; 21,20). Tamże, s.59-61; Por. K. Karen, Kamienie życia czyli w magicznym kręgu klejnotów, Warszawa 1991; S. Kobielus, Niebiańska Jerozolima od sacrum miejsca do sacrum modelu, Ząbki 2004.
17 Aureola (łac.) oznacza „złoty krąg” , który reprezentuje w materialnej i postrzeganej zmysłami formie świętość – aurę postaci. Jest przedstawiana jako świetlisty krąg otaczający byty wyróżniające się stanem wyższej duchowości (takie jak aniołowie, błogosławieni, święci). Kreślona wokół głowy podkreśla szczególne znaczenie najważniejszego ludzkiego organu – siedziby intelektu, pozwalającego na rozwój duchowy. Aureola może przyjmować różnorodne formy. Owalny kształt charakteryzuje mandorlę i jajo światła chrześcijańskiego mistycyzmu – symbolizującą boską naturę Chrystusa i zmartwychwstanie. Natomiast czworokątny kształt ukazuje świętość osoby jeszcze żyjącej. Jako alegoria nieśmiertelności duszy jest także przedstawiana jako cień lub boskie tchnienie. Postać Chrystusa otacza aureola w kształcie krzyża – symbol Trójcy Św. oraz ofiary i życia wiecznego. M. Battistini, Symbole i alegorie, tłum. K. Dyjas, Warszawa 2006, s.133, 148-149.
18 Wzór dla pektorału według D. Forstner znalazł Mojżesz w Egipcie, gdzie wyróżniano nim wysokie osobistości, mianowicie kapłanów. Na pektorale arcykapłana umieszczono 12 kamieni, które miały przedstawiać 12 pokoleń Izraela. D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, s.135. Por. Ap 21,11 nn. Ponadto pektorał (łac. crux pectoralis) jest to krzyż noszony na piersiach przez biskupów, często ozdobiony drogimi kamieniami, zawierający relikwie (obecnie ich nie zawiera). Zwyczaj znany był od V w. wówczas biskupi nosili krzyż pod ubraniem. Od XII w. noszono go podczas Mszy św. na albie. Papież Pius V potraktował noszenie pektorału przez biskupów jako obowiązkowe, a nakładaniu jego towarzyszyła modlitwa Munire digneris me. Według ceremoniału biskupów z 1983 r. pektorał należy do oficjalnego ubioru biskupa. B. Nadolski, Leksykon liturgii, s. 1163.
19 Por. M.Hartig, Der Christuskönig in der Kunst. Eine ikonographische Studie, ChrK 23 (1926-27), s.291-312; F.Mader, R.Hoffmann, Christus in der Kunst, München 1947; H. Wegner, Ikonografia Chrystusa Króla, w: EK t.3, Lublin 1989, k.325-330 tam też wykaz literatury dotyczący tego tematu. Wyobrażeniem tronu niebieskiego może być tęcza symbolizująca połączenie Boga z człowiekiem podkreśla rolę Chrystusa jako Sędziego, a tęcza symbolizuje połączenie Boga z człowiekiem. M. Battistini, Symbole i alegorie, tłum. K. Dyjas, Warszawa 2006, s.113.Por. J. Seibert, Leksykon sztuki chrześcijańskiej, s. 323; O średniowiecza na wielu obrazach Sądu Ostatecznego przedstawiony jest Chrystus siedzący łuku tęczy ma ukazywać prawdę o tym, że nowe przymierze między Bogiem i ludźmi jest w Nim zawarte na wieczność (por. Ap 4,3). W chrześcijaństwie często rozróżnia się w tęczy tylko trzy podstawowe kolory, stąd jest symbolem Trójcy Świętej. W. Hoffsümmer, Leksykon dawnych, s.99.
20 „Sanctus sanctus sanctus Dominus Deus omnipotens” - starożytna chrześcijańska aklamacja, która do dzisiaj stosowana jest w liturgii Kościoła. Należy zwrócić uwagę, że to prefiguracyjne i figuratywne przedstawienie wątków Starego Testamentu towarzyszyły sztuce chrześcijańskiej od samego początku. T. Chrzanowski, Inspiracje biblijne w sztuce, AK 443 (1983) z.1, s.32-45.
21 Ap 1,8; 4,8; 11,17; 15,3; 16,7.14; 18,8; 19,6.15; 21,22; 22,5.6.
22 Ap 4,8; 6,10;
23 Ap 16,5
24 Ap 4,9-10; 7,2; 10,6; 15,7.
25 Ap 4,3-10; 5,1.7.13.
26 A. Kiejza, Bóg jako Ojciec według Apokalipsy św. Jana, Roczniki Teologiczne (dalej skrót RT) 49 (2002) z.1, s.123-146.
27 Por. komentarz do Ap 20,11. PŚn. s, 2719.