KOŚCIÓŁ P.W. NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA W LEGNICY
kliknij wybrany witraż
PLAN WITRAŻY
Motyw zwiastowania Maryi, zarówno w tradycji Zachodniej, jak i Wschodniej Kościoła, wszedł na stałe do kanonu sztuki chrześcijańskiej.1 Zwiastowanie jest zdarzeniem pełnym niezwykłego mistycyzmu, jednym z najbardziej fascynujących i inspirujących fragmentów zaczerpniętych z ewangelii św. Łukasza2 (por. Łk 1,26-38).
Z owalnych spiralnych kształtów kół symbolizujących także pełnię stworzenia3 znajdujących się w górnej części okna, wyłania się Duch Święty przedstawiony zgodnie z kanonami symboliki chrześcijańskiej pod postacią białej gołębicy. Skrzyła i ogon wtapiają się w mistyczne okręgi. Boska emanacja dynamicznie wyrażona ukośnymi, prostymi i rozchodzącymi się promieniami, ma swój początek w Duchu Świętym. Skierowany w dół, w kierunku ziemi, czyli świata profanum głowa i korpus gołębicy umieszczona jest na wertykalnej osi kompozycji i wskazuje bezpośrednio na osobę Maryi. Gołębica zstępuje na osobę Niewiasty, która przedstawiona jest w modlitewnej, kontemplacyjnej pozie, o czym świadczy fakt zamkniętych powiek oczu, jak również układ dłoni i ciała „służebnicy Pańskiej”. Między Maryją trwającą w ziemskich medytacjach, a Duchem Świętym zstępującym z góry od Boga Ojca, w bocznych kwaterach lekko poza osią witraża, znajduje się zwiastujący niebiański posłaniec4, jasnowłosy o promiennym obliczu Archanioł Gabriel. Anioł5 przedstawiony w połowie postaci jest w locie, wyłaniający się z obłoku, którego skrzydła stanowią przedłużenie, a zarazem swoiste zespolenie z promieniami Ducha Świętego. Pełniącego misję anioła ukazano zaledwie w półpostaci, z wyeksponowanym korpusem, lecz nie cała postać wydaje się być istotna w tym symbolicznym przekazie, ale gest przekazania atrybutu zwiastowania jakim jest kwiat lilii, symbol czystości i dziewiczej miłości.6 Uniesiona w górę prawa dłoń Maryi Dziewicy, spotyka się z dłonią anioła przekazującego stylizowany kwiat lilii. Niewątpliwie jest to gest wyrażający wypowiedziane przez Marię „fiat”, zgodę i owe posłuszeństwo wobec woli Boga „Ecce ancilla Domini” (Łk 1,38). Uzupełnieniem kompozycji jest motyw dodatkowych dwóch lilii rozmieszczonych po obu stronach witraża, w bocznych kwaterach okna. Liczba trzy często pojawia się w Piśmie św. Powszechnie uznawana za liczbę boską.7 Zieleń tych kwiatów powoduje skojarzenie z ogrodem i jest wyobrażeniem hortus conclusus, zamkniętego ogrodu, odnoszącego się alegorycznie do Matki Bożej, ze względu na Jej dziewictwo, który jest zarazem symbolem raju i dziewiczej czystości.8 Wywinięta banderola z dwoma wezwaniami litanii : „Serce Jezusa, w łonie Matki-Dziewicy przez Ducha Świętego utworzone… Serce Jezusa, ze Słowem Bożym istotowo zjednoczone” zamyka układ witraża w jego dolnej tercji.
1 Scena zwiastowania stanowi początek cykli z przedstawieniami wydarzeń z życia Jezusa. W sztuce Kościoła Wschodniego scena ta umieszczona jest na środkowych – królewskich drzwiach ikonostasów. J. Seibert, Leksykon sztuki chrześcijańskiej, s.385.
2 Zwiastowanie jest jednym z tych zdarzeń, które można przedstawić w konkretnym, rozpoznawalnym miejscu i ukazać wiele realistycznych szczegółów. Epizod ten stanowi przełomowy moment w historii chrześcijaństwa, a w sztuce stał się źródłem różnorodnych interpretacji. S. Zuffi, Nowy Testament. Postacie i epizody, tłum. E. Maciszewska, Warszawa 2007, s.54-55
3 J. Baldock, Symbolika chrześcijańska, s.116-117.
4 Por. D. Gray, M. Div, Christians symbols and their meanings, digit. ed.www.christiansymbols.net.; G. Ferguson, Signs and Symbols in Christian Art, New York 1954, s.166-167; F.R. Webber, Church Symbolism, Cleveland 1934, s. 217. A. Jameson, Sacred and Legendary Art, t. 1, London 1911, s. 44-45. Aniołowie jako istoty duchowe, niematerialne, są stworzone przez Boga. W tradycji żydowskiej, w chrześcijaństwie i islamie traktowane są jako pośrednicy między Bogiem, a ludźmi. Nazwa „anioł” oznacza nie naturę, lecz funkcję aniołów jako wysłanników lub posłańców. W Apokalipsie św. Jana wypełnią wolę Boga i w Jego imieniu walczą z odwiecznym wrogiem Boga i człowieka, to jest szatanem. Obszerną angelologię stanowi Księga o Aniołach, red. H. Oleschko, Kraków 2003, tam też obszerny wykaz literatury przedmiotu.
5 G. Kittel,G.Friedrich, ἄγγελος, w: The Theological Dictionary of the New Testament, Michigan 1985, ed. digital 2000. Pod pojęciem anioła - ἄγγελος, łac. angelus, hebr.[malʼāk] - Stary Testament rozumie najpierw ludzkiego posłańca, który ma do spełnienia określoną misję i został przez swojego mocodawcę zaopatrzony w określone pełnomocnictwa (por.Rdz 32,4; Lb 20,14). O wiele częściej anioł występuje jako „anioł Boży”. Może on się ukazywać w ludzkiej postaci i nie jest od razu rozpoznawalny jako anioł Boży (por.Rdz 18; 32,25; Joz 5,13; Sdz 13). Niekiedy posiada skrzydła (por. Iz 6,2) ułatwiające mu pełnienie jego zadań. R. Gradwohl, Anioł. Judaizm, w: Leksykon podstawowych pojęć religijnych. Judaizm. Chrześcijaństwo. Islam, tłum. J. Marzęcki, red. A.T. Khoury, Warszawa 1998, kol. 7 -10. Oprócz funkcji posła, oznacza człowieka – proroka i kapłana – jako wysłannika Bożego (por. Ag 1,13; Ml 2,7; Mt 11,10) i głównie posłańca z nieba. Zwłaszcza w Nowym Testamencie wymieniani są w decydujących momentach dziejów zbawienia. F. Reinecker, G. Maier, Leksykon biblijny, tłum. D. Irmińska, red. pl. ed. W. Chrostowski, Warszawa 2001, s.27-28. Aniołów przedstawia się m.in. jako istoty obdarzone wolnością dokonywania wyborów moralnych. S.A. Meier, Aniołowie, w: Słownik wiedzy biblijnej, tłum. J. Marzecki, red. B.M. Metzger, M.D. Coogan, red.pl.ed. W. Chrostowski, Warszawa 1996, s.13-14.W ikonografii przedstawienie anioła warunkuje chrześcijańskie rozumienie jego roli przede wszystkim jako posłannika Boga i opiekuna ludzi, a inspiracją są głównie teksty biblijne i apokryficzne. R. Gostkowski, W. Olech, Anioł, w: EK 1, Lublin 1985, kol. 611-613, a także L. Koch, Engel - ikonographisch, w: Lexikon für Theologie und Kirche, red. W. Kasper i in., t.3, Freiburg-Basel-Rom-Wien, 1995, kol. 652-653; J.M. Nützel, Engel, w: Praktisches Lexikon der Spiritualität, red. Ch. Schütz, Freiburg-Basel-Wien 1988, kol. 291-294. Natomiast w ujęciu filozoficznym szerzej R. Otsason, Anioł w filozofii, w: Powszechna encyklopedii filozofii, t.1, red. M. Krąpiec i in. Lublin 2000, s.234-236; Antropologiczny wymiar angelologii nowotestamentalnej polega na tym, że łączy ona egzystencjalnie człowieka z Bogiem, służąc zarazem ich dialogowi (np. Mt 1,20.24; 2,13.19; 24,31; 25,31 i In.).B. Widła, Słownik antropologii Nowego Testamentu, Warszawa 2003, s.4; F.L. Cross, E.A. Livingstone, Anioł, w: Encyklopedia Kościoła, t.1, tłum. T. Szafrański, T. Mieszkowski, Warszawa 2004, s.89-91. Tam też wykaz literatury przedmiotu.
6 Od najdawniejszych czasów lilia, z racji swoich szlachetnych kształtów i być może także z racji swej antycznej symboliki światła stała się szeroko rozpowszechnionym motywem we wszystkich dziedzinach sztuki. D. Forstner, Świat symboliki, s.187-189. Tam też wykaz literatury przedmiotu. O szerokim zastosowaniu symboliki lilii np. w heraldyce J. Marecki, Rośliny w heraldyce, w: Symbolika roślin. Heraldyka i symbolika chrześcijańska, red. J. Marecki, L. Rotter, Kraków 2007, s.7-43. Natomiast jako atrybut świętych L. Rotter, Rośliny jako atrybuty świętych, tamże, s.47-49. W większości w wyobrażeniach sceny zwiastowania Anioł Gabriel zaskakuje Dziewicę Marię. Por. S. Zuffi, Nowy Testament. Postacie i epizody, tłum. E. Maciszewska, Warszawa 2007, s.57. Ponadto B. Szczepanowicz, Atlas roślin biblijnych. Pochodzenie, miejsce w Biblii i symbolika, Kraków 2003, s. 143-148; W. Duncan, Christian Symbols and Glossary, w: Symbols of the Church, ed. C.E. Whittemore, Nashville 1959, digit. ed.; L. Impelluso, Natura i jej symbole. Rośliny I zwierzęta, tłum. H. Cieśla, Warszawa 2006, s.85-89.
7 liczba ta podkreśla ważność wydarzenia, jego wystarczalność i pełnię. Por. B.M. Metzger, M.D. Coogan, Symbolika liczb, w: Słownik wiedzy biblijnej, red. B.M. Metzger, M.D. Coogan, (red. pol. wyd.) W.Chrostowski, tłum. A.Karpowicz, T.Kowalska, J.Marzęcki, T.Mieszkowski, B.Olszewska, P.Pachciarek, Warszawa 1996. s. 726. Schemat trzykrotnego powtórzenia występuje w wielu kulturach, a zwłaszcza jawi się jako motyw przypowieści Jezusa. Por. L.Ryken , J.C.Wilhoit, T.Longman, Trzy, w: Słownik symboliki Biblijnej. Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym, tłum. Z.Kościuk, red.pl.ed. W. Chrostowski, Warszawa 2003, s. 1026-1027. Pod względem doskonałości trójka przypomina jedynkę, ponieważ ma początek, środek i koniec - jest „triadą”. W judaizmie trójka oznaczała po trzykroć świętego Boga (por. Iz 6, 3). W Starym Testamencie często pojawia się liczba trzy. Jednak dopiero objawienie Boga w trzech osobach przypieczętowało świętość liczby trzy, a zatem należy z konieczności do absolutnego bytu. W Nowym Testamencie, zwłaszcza w Apokalipsie mowa jest o trzech bramach 21, 11-13 oraz o trzeciej chalcedońskiej warstwie fundamentu Nowego Miasta Jeruzalem 21, 19. Ponadto trzy jako liczebnik wymieniany jest w Ap 6,6; 8,13; 9,18; 11,9; 11,11; 16,13; 16,19. Por. M. Lurker, Słownik obrazów, s.253; D. Forstner, Świat symboliki, s.43-44.
8 S. Zuffi, Nowy Testament. Postacie i epizody, tłum. E. Maciszewska, Warszawa 2007, s.59. Ponadto bogatą interpretację symboliki ogrodu, a przede wszystkim człowieka w jego relacjach do świata i Stwórcy przedstawia w swojej pracy S. Kobielus, Człowiek i ogród rajski w kulturze religijnej średniowiecza, Warszawa 1997, s.145. Tam też obszerny wykaz literatury przedmiotu.