KOŚCIÓŁ P.W. NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA W LEGNICY
kliknij wybrany witraż
PLAN WITRAŻY
W księgach natchnionych napotyka się symboliczne wypowiedzi i obrazy suponujące misterium eucharystii. Na przykład janowa apokalipsa1 nawiązuje w swojej treści do tej symboliki, która stała się nierozerwalnie identyfikowana z obrazem Agnus Dei - personifikacją osoby i ofiary Chrystusa. Egzemplifikacją symboliki eucharystycznej jest powszechnie znany motyw Baranka – Agnus Dei , avrni,on 2- łączony trwale z Paschą Mojżesza i chrystocentryczną ofiarą - Męki Pańskiej. Objawienie św. Jana w podniosłych słowach opiewa krew Chrystusa, wprowadzającą jedność we wszechświecie. Złożony w ofierze Baranek posiada prawo do otwarcia pieczęci historii (por. Ap 5,9-10).3 Zatem dominującym apokaliptycznym obrazem Chrystusa, typowym dla chrystocentrycznej myśli, jest postać Baranka - avrni,on.4 W Piśmie św. występuje on przede wszystkim w postaci ofiarnego zwierzęcia i jako metafora dobrowolnie przyjętej ofiary,5 jak również jako Cierpiący Sługa Pana, umierający dla dokonania ekspiacji za grzechy swojego ludu.6 Wiąże się także Baranka z apokaliptyczną księgą jako symbol początku i panowania nad przebiegiem wielkich zdarzeń w historii i to On rozpoczyna łańcuch zdarzeń, które w swojej istocie stanowią Jego sąd nad światem.7 Aklamacja Agnus Dei w liturgii rzymskiej, śpiewana lub recytowana podczas ofiary eucharystycznej, jako śpiew towarzyszy łamaniu chleba.8
Słusznie E. Dahler wskazuje, że w łukaszowej relacji (por. Łk 22,15-20), w scenie ustanowienia wieczerzy eucharystycznej, Jezus sam się przedstawił jako Wyzwoliciel i Mesjasz, który nazajutrz, w Wielki Piątek u bram Jerozolimy przeleje swoją krew, podobnie jak krew baranka, która została przelana u drzwi domów Izraelitów w Egipcie. Zatem w taki sam sposób mieszkańcy domu - Jerozolimy będą oszczędzeni dzięki śmierci i krwi Chrystusa, ofiarnego baranka. Ten dom – Jerozolima, Niebieskie Jeruzalem z janowej apokalipsy, symbolizuje Kościół, czyli wszystkich tych, którzy zaufali Bogu.9
Baranek staje się symbolem zmartwychwstałego, żywego Chrystusa, pozornie „Baranka zabitego” (Ap 5,12),10 lecz działającego w obecnym eonie aż do paruzji.11 Wymownie Baranka jako symbol eucharystii12 prezentuje ostatni witraż umieszczony blisko tabernakulum i prezbiterium. Figuratywna postać przedstawia zwycięskiego Agnus Dei z chorągwią triumfalną13 wkomponowanego w centrum okna. Zasiada On majestatycznie na Księdze, która staje się symbolem prawdziwości Bożego słowa, jak i obiecanego przez nie życia. Jest to również obrazowe przedstawienie idei wybrania14 (por. Dn 7,10; Hdr 12,23; Ap 20,12 – apokaliptyczny sąd). Podstawę księgi życia Baranka15 stanowi siedem czerwonych pieczęci.16 Wokół Jego postaci roztacza się żółta aureola przypominająca świetlistą kulę, która związana jest z symbolika koła. W górnej tercji kwater witraża umieszczono stylizowany promienisty łuk, swoistą tęczę, zamykający kompozycję, tworząc aurę miejsca świętego, jakim jest niebiańska świątynia, Nowe Jeruzalem. Na podstawie Ap 21, 1-4 wskazuje się, że objawienie Nowego Jeruzalem symbolizuje pewną, transcendentną rzeczywistość, która jest określona jako eschatel, obszar panowania Boga i Baranka. W nim gmina zbawionych znajduje swoje miejsce, funkcję oraz udział w panowaniu (por. Ap 22,5).17
Charakter kosmologiczny tego wydarzenia jest podkreślony niebieskim tłem nawiązującym do nieboskłonu wraz plejadą jaśniejących gwiazd.
Natomiast w dolnej części widzimy scenę adoracji tronu Baranka zainspirowaną fragmentem Ap 7,9-15 dotyczącym sług żyjącego Boga. Jest to wizja nieprzeliczonego tłumu zbawionych, pochodzących ze wszystkich narodów, plemion, ludów i języków.18 Niewątpliwie miejscem przebywania wielkiego tłumu jest niebo.19 Sztuka sakralna otoczyła nimbem oblicza i głowy świętych oraz błogosławionych przedstawionych z taką samą aureolą, jaka otaczała Chrystusa.20 W ten sam plastyczny sposób zostali oni przedstawieni na witrażu. Chociaż zbawienie dokonuje się dzięki ofierze Chrystusa, konieczna jest współpraca człowieka z łaską Bożą.21 Zachodzi ścisły związek pomiędzy niebem, a ziemią, a wizja św. Jana nie dotyczy przyszłości, ale teraźniejszości tych, którzy umierają i już teraz współuczestniczą w radościach Nowego Jeruzalem, które przy końcu czasów stanie się rzeczywistością ziemską.22 Ponadto z innym wymiarem eschatologicznym wiąże się pojęcie Kościoła, jako wspólnoty pielgrzymującej, który również wiąże się z obrazem Nowej Jerozolimy, czy z Godami Baranka.23 Reprezentują ją ludzkie postacie ukazane w pozycji klęczącej, z rękami złożonymi w modlitewnym geście. Ich brunatno - brązowy ubiór nie nawiązuje do niebieskich szat asysty tronu Chrystusa. Poza tym wątek wędrówki, pielgrzymki ludu do tronu Baranka symbolizuje biała droga symetrycznie i wertykalnie zwężająca się ku górze. W tym perspektywicznym wymiarze prowadzi ona bezpośrednio do księgi życia nad którą ma władzę Baranek. W symbolice chrześcijańskiej biały kolor antycypuje niewinność, zwycięstwo i wieczną chwałę24(por. Iz 1,18), a w apokaliptycznej scenie związany jest z transcendencją odnosząc się do sprawowania liturgii w Niebieskim Jeruzalem (np. Ap 4,4; 7,9; 14,14; 19,8; 20,11). Zatem ofiarny charakter śmierci Jezusa jest silnie zaznaczony. Śmierć Jezusa jest ofiarą, przez którą bierze on na siebie i znosi wszystkie inne krwawe ofiary, zarówno z ludzi, jak i ze zwierząt. Jezus umiera na krzyżu w godzinie wyznaczonej przez zwyczaj żydowski na ofiarę z paschalnego baranka, pomiędzy zachodem słońca, a nocą.25 Chociaż w Apokalipsie Baranek jest terminem technicznym, zawsze jednak symbolizuje Chrystusa ukrzyżowanego i wywyższonego.26 Tak więc Bóg i Baranek są źródłem, które zawiera i daje życie.27 Jest to miejsce niewyczerpalnego życia boskiego.28 Zastosowanie bezbarwnego szkła posiada również inny cel oraz znaczenie. Tabernakulum, o wolnostojącej bryle nawiązującej do średniowiecznych sakramentarzy.29 Jego umiejscowienie i iluminacja świetlna w przestrzeni sakralnej sprawia, że jest widoczne również z zewnętrznego otoczenia świątyni, zwłaszcza po zmroku i ze znacznej odległości, a przede wszystkim z okien bloków mieszkalnych otaczających kościół. Nasuwają się jasne skojarzenia: z zamieszkaniem Boga wśród ludzi, z nieustanną adoracją, z uroczystością Bożego Ciała, a zwłaszcza z pieśnią eucharystyczną „Zróbcie Mu miejsce, Pan idzie z nieba, pod przymiotami ukryty chleba. Zagrody nasze widzieć przychodzi i jak się Jego dzieciom powodzi”. Całość kompozycji o charakterze wertykalnym i horyzontalnym zamyka wezwanie: „Serce Jezusa rozkoszy wszystkich świętych” oraz aklamacja „Baranku Boży”.
1 Styl apokaliptyczny nie ułatwia zrozumienia księgi. Autor nie posługuje się bowiem ideami, ale obrazami.Por. U. Vanni, La struttura letteraria dell’Apocalisse, Roma 1971, s.252. Jest to język symbolu zakorzeniony w tradycji judaistycznej dzięki apokaliptyce starotestamentalnej. Por. R. Schnackenburg, Gottes Herrschaft und Reich, Freiburg 1961, s. 242. Każdy obraz stanowi jakby wyraz - słowo. Całe zdanie czy cała wypowiedź wyjaśnia jeden obraz przez drugi lub jeden wzbogacony drugim. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość występują w tej samej wizji ponadczasowej. Pełne żywiołów, niezwykłe obrazy, surrealistyczne kolory obce są światu, w którym żyjemy. Literatura apokaliptyczna przejęła w wielu wypadkach język symboliczny znany już prorokom, np. wprowadzając kolory, ciała niebieskie, różnego materiały i drogocenne kamienie, zwierzęta i fantastyczne potwory. Św. Jan posłużył się tym językiem symbolicznym z niezwykłą umiejętnością i zdolnością. Układa harmonijne obrazy, w których występują zarówno konwencjonalne jak i niezwykłe obrazy. Nie przypominają one znanej z doświadczenia rzeczywistości, ale są bardzo wymowne. Starym obrazom nadaje życie i tchnie w nie nowego ducha. Widać, że ta zdolność posługiwania się symbolami wynika z teologicznej głębi hagiografa opierającego się na jakimś niezwykłym doświadczeniu. Obrazy nie występują kolejno po sobie w porządku chronologicznym. M. Bednarz, Pisma św. Jana, PNITT 18, Tarnów 1994, s.191, 221. Symbolika obok wizji alegorycznychjest nie tylko najbardziej charakterystyczną cechą apokaliptyki, ale także jednym z najtrudniejszych problemów hermeneutycznych. Por. A. Lancellotti, Apocalisse, Roma 1970, s.30. Apokalipsa zawiera szereg istotnych elementów treściowych i formalnych, a wśród nich szczególną predylekcję do symboliki. H. Lempa, Symbolika eklezjalna w Apokalipsie św. Jana, RBL 1(1988), s.25. Św. Jan nie posługuje się terminem su,mbolon,, zaś Nowy Testament używa pojęcia bardziej wieloznacznego jakim jest tu,poj. Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko – polski Nowego Testamentu, Warszawa 1994, s.613. Por. A. Kiejza, Hermeneutyka Apokalipsy. Kilka przydatnych uściśleń, CT 69 (1999), s.23-38.
2 W.W. Szetelnicki, Apokaliptyczny obraz Agnus Dei w średniowiecznej sztuce krakowskiej Bazyliki Bożego Ciała, w: Eucharystia życiem Kościoła i świata, red. B. Drożdż, Legnica 2007, s.337-358. Por. The statements of Revelation concerning Christ as ajrnivon depict Him as Redeemer and Ruler, and in so doing bring out all the most important elements in His title as Deliverer. J. Jeremias, avrni,on w: The Theological Dictionary of the New Testament, red. G.Kittel, G.Friedrich, Grand Rapids - Michigan 1985, digital ed.2000.
3 R.Penna,Pełnia czasów a chrześcijańska teologia historii, tłum.F.Mickiewicz, Com 4(2000), s.3-19.
4 Obraz zaczerpnięty z Izajaszowej czwartej pieśni o cierpiącym Słudze Jahwe (Iz 53,7). Podkreśla to autor (Ap 5,6). J. Paściak, Biblijny obraz Chrystusa Króla, RBL 3 (1972), s.168-189; O mesjańskim rysie K. Romaniuk, Baranek w Nowym Testamencie, w: EK t.2, Lublin 1989, k.5. Brenek uważany w dawnych obrządkach za symbol odnowy, mógł być zwierzęciem ofiarnym par exellence. Składając w ofierze baranka, biblijny człowiek daje Bogu to, co ma najcenniejszego i najczystszego, ofiaruje siebie samego. W ten sposób, w akcie ofiarnym baranek zastępuje symbolicznie człowieka. Śmierć Chrystusa całkowicie spełnia ofiarę paschalnego baranka. Baranek symbolizujący odtąd Chrystusa znajduje się w centrum Apokalipsy. E. Dahler, Święta i symbole, s.45-49. Por. H. Strąkowski, Baranek, w: Podręczna Encyklopedia Biblijna, red. E. Dąbrowski, Poznań-Warszawa-Lublin, 1959, s.138-141; S. Tucker, Lamb. Christ and His followers, w: ChristStory Christian Bestiary, ww2.netnitco.net. [odczyt 20 VI 2005]
5 L. Stachowiak, Baranek, w: EK t.2, k.3-4. Por. L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman, Baranek w: SSB, s.31.
6 X.L. Dufour, Baranek Boży, w: Słownik Teologii Biblijnej, s.63-64.
7Apokalipsa używa terminu avrni,on aż 31 razy, podczas gdy cały Nowy Testament 32 razy (termin ten stosuje tylko tradycja św. Jana). Baranek jest podmiotem działania na przestrzeni historii świata, która dzięki temu, iż pozostaje w ręku Boga staje się historią zbawienia. A. Kiejza, « vOrgh. toñ avrni,on ». Postać Baranka w Ap 6,1 i 6,16-17 na tle antropomorficznego obrazu gniewu Boga w Nowym Testamencie, CT 66 (1996) nr 3, 31-41. Połączenie baranka z emblematyką rajską pozwalało na wydobycie nowych symbolicznych znaczeń, np. baranek, któremu towarzyszą personifikacje rajskich rzek, oznacza Chrystusa będącego źródłem zbawienia człowieka. H. Wegner, Baranek w ikonografii, w: EK t.2, s.9.
8 F.L. Cross, E.A. Livingstone, Agnus Dei, w: EnKo, t.1, red. pol. wyd. W.Chrostowski, W. Góralski, W. Myszor, tłum. T. Gołgowski, Warszawa 2004, s.34-35.
9 Pascha, która skupia w sobie wyjście z Egiptu, pokonanie śmiercionośnych wód oraz zmartwychwstanie Chrystusa, jest więc według Biblii głównym wydarzeniem historii ludzkości i ekonomii zbawienia. E. Dahler, Święta i symbole, s.21-22. Należy dodać, że Objawienie św. Jana nie jest księgą o tendencjach historyzujących, nie przedstawia ani historii świata ani kolejności wydarzeń. Głównym jej zamiarem jest kerygmat o zabarwieniu profetycznym, o nowej historii zbawczej, rozpoczętej wywyższeniem Chrystusa, zdążającej do przeznaczonego ostatecznego zwycięstwa przy paruzji, aby Kościół mógł ujrzeć zasadnicze zło, zabezpieczyć się przed jego wpływem i nabrać sił doświadczenia o Chrystusie. H. Langkammer, Życie człowieka w świetle Biblii. Antropologia Biblijna Starego i Nowego Testamentu, Rzeszów 2004, s. 493. Natomiast ożywienie religijnego życia i budzenie u ludzi cierpiących nadziei na lepszą przyszłość, przede wszystkim w niebie, jest niewątpliwym celem Apokalipsy. F. Gryglewicz, Wstęp do Pisma św. Wstęp do Nowego Testamentu. Apokalipsa św. Jana, Poznań - Warszawa 1969, s.628. Należy również podkreślić fakt, że Apostoł Jan eksponuje w zasadniczy sposób chrystologię stosując terminologię judaistyczną np. Syn Człowieczy, Baranek, Świadek. Por. M.C. Paczkowski, La lettura cristologica dell’Apocalisse nella Chiesa, LA 46 (1996), s.187-222. Księga Apokalipsy jest rodzajem przewodnika, jak twierdzi P. Ostański, który ułatwia człowiekowi odkrywanie Bożych śladów w tym świecie, Jego zamiarów i szlaków. Każdy człowiek je odkrywa, doznaje wewnętrznego uspokojenia i upewnia się, że na świecie nic nie dzieje się przypadkowo. P. Ostański, Objawienie Jezusa Chrystusa. Praktyczny komentarz do Apokalipsy, Ząbki 2005, s.56. Tematem ostatnim, zarówno w porządku logicznym księgi, jak i w porządku chronologicznym dziejów zbawczej ekonomii Bożej, jest po usunięciu i ukaraniu zła moralnego ostateczne połączenie Boga ze swym ludem - symboliczne gody weselne Baranka i Jego Oblubienicy. Oblubienica - Kościół występuje tu jako Nowe Jeruzalem. A. Jankowski, Apokalipsa Świętego Jana. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz, Poznań 1959, s.272.
10J. Baldock, Symbolika chrześcijaństwa, tłum. J. Moderski, Poznań 1994, s.106-107. S. Kobielus, Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002, s.60.
11A. Jankowski, Dopowiedzenia chrystologii biblijnej, Poznań 1987, s.95.
12 D. Forstner, Świat symboliki, s.257-263.
13 J. Seibert, Leksykon sztuki chrześcijańskiej, s.41-43. Sztandar ten ma zastosowanie w ikonografii chrześcijańskiej, jako atrybut zmartwychwstałego Chrystusa. Objawienie św. Jana nawiązuje także do faktu zmartwychwstania Chrystusa, jako wydarzenia transcendentnego mającego skutki we wszechświecie słowami „evgw, eivmi o` prw/toj kai. o` e;scatoj [18]kai. o` zw/n( kai. evgeno,mhn nekro.j kai. ivdou. zw/n eivmi eivj tou.j aivw/naj tw/n aivw,nwnI Ja jestem Pierwszy i Ostatni i żyjący, i stałem się martwy i oto żyjący jestem na wieki wieków” (Ap 1,17-18) oraz „Ta,de le,gei o` prw/toj kai. o` e;scatoj( o]j evge,neto nekro.j kai. e;zhsen\ I- To mówi Pierwszy i Ostatni, który stał się martwy i ożył” (Ap 2,8). Por. H. Langkammer, Baranek Boży, w: Słownik biblijny, Katowice 1990, s.30.
14 To Bóg jest Panem historii i ludzkich losów, co tak dobitnie podkreśla anonimowy prorok Izraela z okresu niewoli babilońskiej nazywany umownie Deutero-Izajaszem: Ja jestem pierwszy i Ja ostatni: i nie ma poza Mną boga (Iz 44,6;48,12), a co ostatnia księga Nowego Testamentu zwana Apokalipsą wyraziła w zdaniu Ja jestem Alfa i Omega, Początek i Koniec (Ap 21,6). Por. M. Lurker, Słownik obrazów, s.17-18,291; H. Krauss, Alfa i Omega, w: Skrzydlate słowa Biblijne. Słownik zwrotów biblijnych, tłum. P. Pachciarek, Warszawa 2001, k.2-3.
15 Księga życia w Ap 13,8; 21,27 nazywana księgą życia Baranka jest symbolicznym zwojem zawierającym imiona zbawionych. Nie oznacza to jednak predestynacji, czyli uprzedniego przeznaczenia do zbawienia lub potępienia, bez względu na postępowanie. Baranek zapisuje tych, którzy żyją zgodnie ze swoim chrześcijańskim powołaniem. Komentarz do Ap 3,5 – komentarz PŚn, s.2696. Zapieczętowany zwój, czy zamknięta księga w ręku Boga symbolizuje Jego wolę wobec świata i prawdę o Jego działaniu w historii. Tamże, s.2699.
16 Symbol ten nawiązuje do zwyczaju oznaczania sług i dobytku. We wczesnochrześcijańskiej symbolice pieczęcią nazywano sakramenty chrztu i bierzmowania, które włączają chrześcijanina w życie Chrystusa i nadają mu duchowe znamię przynależności do ludu Bożego – komentarz PŚn, s.2701. Pieczęć jest znakiem przynależności, a także wybrania oraz znakiem rozpoznawczym. M. Feuillet, Leksykon symboli, s.98-99. Na temat: The Triumphant Lamb and Book with Seven Seals R. Koch, F. Kredel, Christian Symbols, San Francisco 1996, ed.digit.
17 W przeciwieństwie do ziemskich miast takich jak Babilon, czy Rzym, promienieje nowe Jeruzalem w czystości i pięknie, harmonii i wielkości. Por. U. Müller, Die Offenbarung des Johannes, Würzburg 1984, s.355 - 356.
18 Są to ci, którzy przeszli próbę wiary i okazali wytrwałość w ucisku, dzięki zbawczej krwi baranka weszli do chwały i stoją przed Bogiem, uczestnicząc w niebiańskiej liturgii – komentarz, PŚn, s. 2702. W tradycji biblijnej określenie „wielki ucisk” posiada zabarwienie eschatologiczne i jest stosowane w kontekście cierpień i nieszczęść poprzedzających czasy mesjańskie. D. Kotecki, Kościół w świetle Apokalipsy św. Jana, Częstochowa 2008, s.235.
19 Tamże, s.235.
20 M. Feuillet, Leksykon symboli, s.59.
21 Komentarz, PŚn, s. 2702.
22 D. Kotecki, Kościół w świetle Apokalipsy, s.236.
23 Tamże, s.243. Por. Ap 3,12; 11,2; 19, 7-8; 21,2-10; 22,17.
24 D. Forstner, Świat symboliki, s. 115-116. Biel jako kolor światła i chwały związana jest z transcendencją. W apokalipsie odnajdujemy 15 odnośników (np. Ap 14,14; 20,11 jako wielki biały tron sądu). L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman, Biel, w: Słownik Symboliki Biblijnej. Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym, red. pl. wyd. W. Chrostowski, tłum. Z. Kościuk, Warszawa 2003, s.39-40. Jego biały kolor antycypuje niewinność, zwycięstwo i wieczną chwałę (Iz 1,18),a w apokaliptycznej scenie związany jest z transcendencją odnosząc się do sprawowania liturgii w Niebieskim Jeruzalem (np. Ap 4,4; 7,9; 14,14; 19,8; 20,11). D. Forstner, Świat symboliki, s. 115-116; Por. M. Lurker, Słownik obrazów, s.87-88.
25 Por. Wj 12,6; J 19, 32-33. Chodzi o czas, kiedy gwiazda zaczyna schodzić z nieboskłonu, a zmierzchem. J.-P. Roux, Krew, s.327-329.
26H. Langkammer, Główne tematy teologiczne Apokalipsy św. Jana, RTK 31 (1984) z.1, 91-103. Baranek z Apokalipsy posiada atrybuty królewskie (por. Ez 43,23; Dn 7,13), sprawca żniwa i winobrania (Ap 14,14-20).
27 Obietnica zawarta w Ap 21,6, jest teraz wypełniona. H. Giesen, Johannes - Apokalypse, Stuttgart 1986, s.174.
28 Istotnym jest sposób myślenia ludów wschodu, którzy utożsamiają wodę jako element życia. Do tej wizji dochodzi jeszcze biblijne pojęcie i rozumienie raju, miejsca nieśmiertelności i życia. Już u Joela 4,18 powiązane zostało świątynne źródło dające życie (Ez 47, 1-12; Zach 14,8) z rzeką z raju (Rdz 2,10-14), tak podkreśla Jan (Ap 22,1), że życie w obrazie: rzeka wody, pochodzi wyłącznie od Boga i Chrystusa - leży przy świątyni. Tej świątyni nie ma już w Nowym Jeruzalem; na jej miejsce wkraczają Bóg i najwyższy Pan, Jezus Chrystus. H. Ritt, Offenbarung des Johannes, Bonn 1986 s.113. Święty Jan widzi tron jako symbol dla ostatecznego panowania Boga i wywyższonego Baranka - Pana Jezusa, który żyje pośrodku swej wspólnoty zbawienia (21,2.22). H. Giesen, Johannes - Apokalypse, s.113, 174. Por. A. Jankowski, Apokalipsa św. Jana, s.284. Bóg i Baranek wypełniają swe panowanie. To wypowiada właśnie symbol tronu. H. Giesen, Johannes - Apokalypse, s.174. Por. L.Leitheiser, Ch.Pesch, Handbuch zur Katholischen Schulbibel. Neues Testament, Düsseldorf 1960, s.605-608.
29 Por. Ad instar turris. Wolno stojące sakramentarze – domki eucharystyczne J. Nowiński, Ars Eucharistica. Idee, miejsca i formy towarzyszące przechowywaniu eucharystii w sztuce wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej, Warszawa 2000, s.189-202. Tam też obszerny wykaz literatury przedmiotu.