KOŚCIÓŁ P.W. NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA W LEGNICY
kliknij wybrany witraż
PLAN WITRAŻY
Przedstawienie żywego Chrystusa bolesnego z oznakami dokonanej już ofiary krzyżowej znane było w sztuce wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa.1 W pasyjnych wyobrażeniach Vir Dolorum, lub w obrazach Syna Człowieczego – Imago Filio Hominis, a przede wszystkim w typie ikonograficznym nazywanym Chrystusem Frasobliwym ukazywano Syna Bożego noszącego ślady męki i śmierci pełnego smutku i bólu.
Wśród wielu różnych przejawów kultu Najświętszego Serca Jezusa formą najbardziej popularną, praktykowaną przez wiernych, jest nowenna dziewięciu pierwszych piątków miesiąca. Ma ona swoje źródło w objawieniach św. Małgorzaty Marii Alacoque. Praktykę pierwszych piątków potwierdził papież Pius XII w encyklice Haurietis aquas. W ostatniej jej części poucza, że celem kultu Najświętszego Serca ma być stale wzrastająca miłość Boga i bliźniego 2. Wyrazem naszej miłości i szacunku do Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz zadośćuczynienia za nasze grzechy jest nabożeństwo do Boskiego Serca, które jak twierdzi biskup Oliver Oravec sięga swymi początkami aż na Kalwarię, kiedy to żołnierz włócznią otworzył bok Ukrzyżowanego, z którego wypłynęła krew i woda. W ten sposób Zbawiciel otworzył swe serce jako źródło swej miłości 3.
Stąd kolejny witraż jest nie tylko odzwierciedleniem pasyjnego nurtu4, ale odsłania również tajemnicę miłosierdzia Serca Jezusa. Obietnicę5, która określana jest jako Wielka przekazał Chrystus siostrze Małgorzacie Marii 2 lipca 1674 r. Ukazał jej się wtedy jako Jezus ubiczowany, z koroną cierniową na głowie – Ecce Homo.
Uwagę skupia centralistyczna postać siedzącego Chrystusa Frasobliwego, ubranego w czerwony – purpurowy płaszcz, z odsłoniętym torsem i nogami, z zieloną trzciną w lewej dłoni, jako królewskim berłem. Na głowie Króla widnieje korona cierniowa. Przeważnie w średniowiecznej sztuce chrześcijańskiej ukazywano odpoczynek Chrystusa w drodze na Golgotę, bezpośrednio przed ukrzyżowaniem, który odziany w perizonium , w koronie cierniowej, siedzi na kamieniu obok leżącego krzyża lub na nim6. W omawianym przypadku Chrystus lekko pochyla swoją głowę w bok, w prawą stronę. Gest uniesionego prawego ramienia i otwartej dłoni osłaniającej ucho tak, aby „móc lepiej wysłuchać” ludzkich grzechów, jest charakterystyczny dla wszystkich prezbiterów, którzy wysłuchują spowiedzi. Zatem mamy do czynienia ze sceną sakramentu pojednania, z Imago Filio Hominis 7, z Bogiem posiadającym władze odpuszczania grzechów, który w swoim wielkim miłosierdziu dokonuje aktu łaski i przebaczenia ludzkich grzechów, słabości.
Artystyczny wyraz Chrystusa Frasobliwego z legnickiego witraża jest swoistą kontynuacją motywu zainaugurowanego przez Vlastimila Hofmanna8 cyklem obrazów zatytułowanych „Spowiedź” przedstawiających ludzi przy przydrożnych kapliczkach9.
Najwyższego Kapłana, Króla Królów, Jezusa Chrystusa otacza mandorla postaci ludzkich przedstawionych w różnych pozach: na kolanach, ugiętych, w gestach błagalnych, tak jak gdyby za wszelką cenę chcieli by zostać wysłuchani. Kolejną aureolę tworzy symbolika liczb wymienionych w porządku od 1 do 9. Niewątpliwie jest to odniesienie do nabożeństw pierwszych piątków miesiąca.
Na wstędze zamykającej kompozycję witraża znajdują się wezwania: „Serce Jezusa, krwawa ofiaro grzeszników…, Serce Jezusa, zbawienie ufających Tobie…, Serce Jezusa, nadziejo w Tobie umierających”.
1 T. Dobrzeniecki, Wybrane zagadnienia ikonografii pasyjnej w sztuce polskiej, w: Męka Chrystusa, s.131-151; Bizantyński Imago Pietatis przedstawiany hieratycznie w najczystszej postaci, przekształcił się w przedstawienie dewocyjne. Przemianę zapowiada włączenie sarkofagu do właściwego obrazu. E. Panofsky, Imago Pietatis, s.95-98.
2 Por. Pierwszy piątek miesiąca www.scj.pl/duchowosc/pierwszy.htm. [odczyt 15 XII 2008]. Ponadto piątek zachował charakter wspomnienia śmierci Chrystusa. Traktowanie pierwszych piątków miesiąca jako związanych z czcią Serca Jezusa Chrystusa w pewnym sensie podtrzymuje ten wymiar.B. Nadolski, Leksykon liturgii, s.1167.
3 Przedmiotem święta i w ogólności nabożeństwa do Boskiego Serca jest samo cielesne, ludzkie serce Pana Jezusa. Ponieważ jest istotowo zjednoczone z drugą osobą Boską, toteż jest człowieczym sercem samego Boga i jest jednocześnie symbolem oraz siedzibą niezmiernej miłości naszego Odkupiciela do rodzaju ludzkiego. Tą miłością otoczył nas Pan Jezus, abyśmy także i my Go podobnie kochali, Jego czcili i wielbili.Pierwszy piątek jest dniem w sposób szczególny poświęconym przeżywaniu miłości Bożego Serca. M. Morawski, O nabożeństwie do Najświętszego Serca Jezusowego w stosunku do dogmatu i kultu katolickiego, Kraków 2006, www.ultramontes.pl/nabozenstwa.htm [odczyt 15 XII 2008]. Por. A. Arndt, Odpusty. Podręcznik dla duchowieństwa i wiernych, Kraków 1890.
4 Medytacje i kontemplacja Meki Chrystusa, jako środek osiągnięcia doskonałości życia chrześcijańskiego, zalecana jest także w czasach współczesnych, w wielu ruchach i stowarzyszeniach kościelnych, np. Comunione e Liberazione, Fokolaryni. Ważne miejsce zajmuje ona również w duchowości Kościołów protestanckich. J. M. Popławski, Pasyjna duchowość, w: Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Kraków 2002, s. 637–638.
5 W trakcie objawień Pan Jezus przekazał siostrze Małgorzacie Marii przyrzeczenia skierowane do czcicieli Jego Serca. Zakonnica opisała je w listach. Już po jej śmierci rozproszone informacje zebrano w słynne 12 obietnic. Szczególnie ważna jest ostatnia obietnica, dwunasta, zwana Wielką. Jezus zapowiada w niej największą łaskę, jakiej człowiek może dostąpić na ziemi - śmierć w stanie łaski uświęcającej. Jej warunkiem jest godne przyjmowanie Komunii św. przez dziewięć kolejnych pierwszych piątków miesiąca. Wielka Obietnica jest niezwykła. Jest wyrazem miłosierdzia i troski i miłosierdzia Pana Jezusa o nasze zbawienie: Przyrzekam w nadmiarze miłosierdzia Serca mojego, że wszechmocna miłość moja udzieli tym wszystkim, którzy komunikować będą w pierwsze piątki przez dziewięć miesięcy z rzędu, łaskę pokuty ostatecznej, że nie umrą w stanie niełaski mojej ani bez sakramentów i że Serce moje stanie się dla nich bezpieczną ucieczką w godzinę śmierci. Wielka Obietnica znacznie przyczyniła się do ożywienia pobożności. Dziś każdy z nas zna sentencję: Kto dziewięć piątków odprawi jak trzeba, nie umrze w grzechach, lecz pójdzie do nieba. Archiwum Posłańca Serca Jezusowego.www.nasza-arka.pl/2001/rozdzial.php.numer=6.rozdzial=6#1 [odczyt 15 XII 2008]. Pomaga w tym uczestnictwo we Mszy oraz przyjmowanie komunii świętej. Czynimy to w duchu wynagrodzenia za grzechy. Najdoskonalej jednak łączymy się z ofiarą Chrystusa przez komunię świętą. Por. http://www.scj.pl/duchowosc/pierwszy.htm [odczyt 15 XII 2008].
6 Chrystus Frasobliwy, powstały w XIV wieku typ ikonograficzny przedstawiający Chrystusa siedzącego, z głową wspartą na dłoni, z wyrazem smutku na twarzy. Chrystus Frasobliwy występował w ujęciach scenicznych i indywidualnych, przede wszystkim w rzeźbie rzadziej w malarstwie i grafice. Wyizolowane wyobrażenia ukazują Chrystusa noszącego ślady męki, w koronie cierniowej, z rękami przewiązanymi powrozem lub trzymającego trzcinę. W sztuce ludowej przedstawienie popularne od XVIII-XIX w. na terenie Polski, Słowacji, Austrii i Niemiec, umieszczane było przede wszystkim w kapliczkach przydrożnych. W Polsce Chrystus Frasobliwy jest symbolem sztuki ludowej, występuje w licznych wariantach, z których najważniejsze są: ukazanie Jezusa w koronie cierniowej, perizonium, z czaszką Adama pod stopą, okryty purpurowym płaszczem, król trzymający berło lub trzcinę, w długiej sukni. B. Dąb-Kalinowska, Chrystus Frasobliwy, w: Słownik terminologiczny sztuk pięknych, K. Kubalska – Sulkiewicz, M. Bielska-Łach, A. Manteuffel-Szarota, Warszawa 2005, s.20,105. Por. T. Seweryn, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958, s. 71, 75, 79, 125, 139, 143, 150, 153, 192.
7 Określenie Syn Człowieczy występuje w Nowym testamencie w odniesieniu do Chrystusa przede wszystkim u synoptyków oraz w teologii św. Jana (np. Mt 8,20; 9,6 – Syn Człowieczy ma na ziemi władzę odpuszczania grzechów; por. 12,8; 17,12; Mk 2,10 Syn Człowieczy ma na ziemi władzę odpuszczania grzechów; Łk 5,24 Syn człowieczy ma na ziemi władzę odpuszczania grzechów; por. J. Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiąclecia, Warszawa 2004, s.166-167.
8 Malarstwo Vlastimila Hofmana (1881-1970) ukształtowało się w okresie Młodej Polski. Artysta zdobył sławę dzięki cyklom "Madonn" przedstawianych jako proste, wiejskie kobiety, obrazom zatytułowanym "Spowiedź", ukazujących starców przy przydrożnych kapliczkach, czy lirycznym portretom dzieci. Typowy dla jego twórczości wątek ludowy przejawia się w folklorystycznych kostiumach oraz miejscowym krajobrazie. Najbardziej znane obrazy z cyklu „Spowiedź” to: Błogosławieni ubodzy duchem, albowiem ich będzie Królestwo Niebieskie, 1954 r. płótno, olej - własność parafii w Szklarskiej Porębie - por. www.szklarska.franciszkanie.pl/hofman [odczyt 15 XII 2008].oraz Spowiedź , 1905 r. olej, płótno - własność Muzeum Narodowe w Warszawie. Więcej o V. Hofmanie: J. Sztaudynger, Malarz wewnętrznego blasku, Odra nr 34, Katowice 1947; E. Wolniewicz-Mierzwińska, Sylwetka Wlastimila Hofmana w świetle jego pamiętnika, Biuletyn Historii Sztuki R. 50, (1979) nr 3, s. 263-274; Tenże, Wlastimil Hofman - Twórczość do roku 1939, w: Dzieła czy kicze, praca zbiorowa pod red.E. Grabskiej i T. S. Jaroszewskiego, Warszawa 1981. s. 388-497; B. Czajkowski, Portret z pamięci, Wrocław 1971; K. Kułakowska, H. Szymczak, Wlastimil Hofman wystawa malarstwa lipiec -wrzesień 1980 (katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Jeleniej Górze), Jelenia Góra 1980; Tenże, "Wlastimilówka". Wlastimil Hofman i jego krąg, w: Wspaniały krajobraz. Atryści i kolonie artystyczne w Karkonoszach w XX wieku, red. K. Bździach, Berlin - Jelenia Góra 1999, ss. 305-311; J. Szańca, Wlastimil Hofman. Artysta, malarz i poeta, Szklarska Poręba 1996; Ł. Wojtasik – Seredyszyn, Wlastimil Hofman. Malarstwo ze zbiorów oo. franciszkanów (katalog wystawy w Muzeum Miedzi w Legnicy) Legnica 1999; M. Czapska-Michalik, Wlastimil Hofman, Warszawa 2007; ponadto: Sztuka polska XIX i XX w. z kolekcji Jerzego Karáska ze Lvovic. (katalog wystawy w Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie, Muzeum - Pomnik Piśmiennictwa Narodowego w Pradze i Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie 1988), część I i II, Warszawa 1988; Obrazy Wlastimila Hofmana z kolekcji polskich i czeskich. Jelenia Góra Szklarska Poręba 2003. K. Kułakowska, http://jbc.jelenia-gora.pl/Content/515/hofman_wlastimil.html [odczyt 15 XII 2008].
9 Przedmiotową tezę potwierdził również projektant witraża Henryk Jan Baca.